Χρειάζεστε νομικές συμβουλές περί της επιμέλειας των τέκνων σας;
Δεδομένου ότι αφενός η τελευταία μεγάλη μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου έλαβε χώρα το 1983 αφετέρου δε οι ανάγκες των μελών τόσο μίας κοινωνίας γενικά όσο και μίας οικογένειας ειδικότερα δεν είναι ταυτόσημες με αυτές που υπήρχαν εκείνα τα χρόνια, θεωρήθηκε απαραίτητη μία νέα μεταρρύθμιση έχοντας ως επίκεντρο το συμφέρον του τέκνου καθώς και την ανάγκη ενεργής παρουσίας και των δύο γονέων κατά την ανατροφή του.
Φυσικά το νέο νομοσχέδιο παρουσιάζει αρκετές διαφορές σε σχέση με το ισχύον, ιδίως στο κομμάτι της επιμέλειας του τέκνου μετά τον χωρισμό των γονέων. Προκειμένου να γίνουν αντιληπτές οι εν λόγω αλλαγές, θα πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε κάποιους σχετικούς νομικούς όρους.
Τι είναι η γονική μέριμνα;
Η γονική μέριμνα (1510 ΑΚ) ως λειτούργημα που ασκείται καταρχήν και από τους δύο γονείς από την γέννηση του τέκνου, περιλαμβάνει την:
επιμέλεια του προσώπου του τέκνου,
διοίκηση της περιουσίας του τέκνου και
εκπροσώπηση του τέκνου.
Σχετικά με την επιμέλεια (1518 ΑΚ), αυτή περιλαμβάνει ενδεικτικά:
ανατροφή,
εκπαίδευση,
διατροφή,
επίβλεψη και
προσδιορισμό του τόπου διαμονής του τέκνου.
Τι είναι η συνεπιμέλεια;
Συνεπιμέλεια ονομάζεται η επιμέλεια που ασκείται από κοινού και από τους δύο γονείς, η οποία υφίσταται ήδη στο ισχύον δίκαιο (ΑΚ 1513) και μπορεί να είναι:
λειτουργική ή χρονική (εναλλασσόμενη άσκηση γονικής μέριμνας)
απόλυτη ή υπό προϋποθέσεις,
να ρυθμίζεται από τον νόμο, να αποτελεί απόφαση των γονέων, να αποτελεί απόφαση του δικαστηρίου ή να αποτελεί σύμπραξη των δύο.
Η συνεπιμέλεια σύμφωνα με τον ισχύοντα νόμο
Σύμφωνα με το ισχύον 1513 ΑΚ, η ανάθεση της γονικής μέριμνας και στους δύο γονείς γίνεται μόνο με δικαστική απόφαση, έπειτα από συμφωνία των γονέων και αφού ορισθεί ο τόπος διαμονής του τέκνου. Ωστόσο, υποστηρίζεται ότι το γεγονός αυτό, εκ προοιμίου ελαττώνει τις πιθανότητες εξεύρεσης μίας από κοινού λύσης, και, ως εκ τούτου, υπάρχει ο κίνδυνος να παραγκωνίζεται το συμφέρον του τέκνου ενόψει των συμφερόντων έκαστου αντιδίκου.
Επιπλέον, υπό το καθεστώς αυτό του νόμου, η τάση της νομολογίας ήταν να απονέμει την επιμέλεια του τέκνου κατά κανόνα στην μητέρα, με αποτέλεσμα η συνεπιμέλεια να μην συνηθίζεται στην πρακτική. Για αυτούς τους λόγους, στο νέο νομοσχέδιο προβλέφθηκαν δύο ενδιάμεσα στάδια πριν την προσφυγή στο δικαστήριο: η συνεπιμέλεια και η διαμεσολάβηση.
Η συνεπιμέλεια σύμφωνα με το νέο νομοσχέδιο
Το προτεινόμενο νομοσχέδιο, αφενός προβλέπει ως νόμιμο σύστημα, δηλαδή ως κανόνα, την συνέχιση της άσκησης της γονικής μέριμνας και από τους δύο γονείς από κοινού, αφετέρου αφαιρεί από το δικαστήριο την απόλυτη ευχέρεια της κατανομής της.
Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με το προτεινόμενο 1513 ΑΚ, στις περιπτώσεις διαζυγίου ή ακύρωσης του γάμου, ή λύσης του συμφώνου συμβίωσης ή διακοπής της συμβίωσης οι δύο γονείς εξακολουθούν να έχουν από κοινού και εξίσου την επιμέλεια του τέκνου.
Αυτό σημαίνει ότι, σύμφωνα με το προτεινόμενο άρθρο 1519 ΑΚ, οι αποφάσεις για την ονοματοδοσία του τέκνου, για το θρήσκευμα, για ζητήματα της υγείας του, εκτός από τα επείγοντα και τα εντελώς τρέχοντα, καθώς και για ζητήματα εκπαίδευσης που επιδρούν αποφασιστικά στο μέλλον του, λαμβάνονται από τους δύο γονείς από κοινού. Σχετικά με τον γονέα που διαμένει με το τέκνο, αυτός μπορεί να επιχειρεί τις πράξεις του 1516 § 1 ΑΚ, όπως για παράδειγμα τις συνήθεις – καθημερινές πράξεις επιμέλειας, αφού ενημερώσει πρώτα τον άλλο γονέα.
Η σημασία της λέξης «εξίσου» στο νέο 1513 ΑΚ
Στο νέο νομοσχέδιο προστέθηκε επίσης η λέξη «εξίσου» στο άρθρο 1513 ΑΚ για την αξιολογική σημασία της οποίας οι απόψεις διίστανται, και, συγκεκριμένα, για το αν θα πρέπει να ερμηνευθεί ως ισότιμα ή ως ισόχρονα. Η αρχή της ισότητας μεταξύ των γονέων και το νέο τεκμήριο σχετικά με το δικαίωμα επικοινωνίας υποδεικνύουν μία τάση προς την δεύτερη άποψη. Ωστόσο, σύμφωνα με μία τελολογική ερμηνεία της διάταξης θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ισότιμα, καθώς το συμφέρον του τέκνου δεν εξαρτάται μόνο από τον ίσο καταμερισμό του χρόνου μεταξύ των γονέων αλλά και από την σταθερότητα στο περιβάλλον του. Επιπλέον, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι υπάρχουν περιπτώσεις κατά τις οποίες κάποιος γονέας κρίνεται ακατάλληλος, και, επομένως, είναι προς το συμφέρον του παιδιού να περνάει λιγότερο χρόνο μαζί του και περισσότερο με τον κατάλληλο γονέα.
Σε κάθε περίπτωση, με την λέξη «εξίσου», εισάγεται μία ακόμη κατευθυντήρια γραμμή που τείνει προς την συνεπιμέλεια, ο προσδιορισμός της οποίας όμως εναπόκειται τελικά στην κρίση του δικαστή.
Ιδιωτική συμφωνία των γονέων στην ρύθμιση της συνεπιμέλειας
Δεδομένου ότι αφενός η πλειονότητα των μελών της νομοπαρασκευαστικής επιτροπής έδειξε εμπιστοσύνη στις συμφωνίες των γονέων, θεωρώντας ότι γνωρίζουν καλύτερα το συμφέρον του τέκνου, αφετέρου δε επικρατεί η άποψη ότι δεν πρέπει να υπερφορτώνονται τα δικαστήρια με υποθέσεις που θα μπορούσαν να διευθετηθούν εξωδικαστικά, προβλέπεται, πλέον, η δυνατότητα στους γονείς να συμφωνήσουν διαφορετικά με την σύνταξη ιδιωτικού εγγράφου βέβαιης χρονολογίας, για χρονικό διάστημα τουλάχιστον 2 ετών (νέα άρθρα 1513, 1514§1 ΑΚ). Η εξωδικαστική ρύθμιση των οικογενειακών σχέσεων υπήρχε και στο σύστημα που ίσχυε πριν από τον νόμο του 4509/2017, το οποίο όμως υποχρέωνε την επικύρωση τέτοιων συμφωνιών από το δικαστήριο (όχι από τον συμβολαιογράφο), το οποίο εξετάζοντας την σκοπιμότητα τους, ερευνούσε αν ήταν σύμφωνες με το συμφέρον του τέκνου.
Δικαστική προσφυγή για τα ζητήματα επιμέλειας
Σε κάθε περίπτωση, σύμφωνα και με το προϊσχύον δίκαιο και το προτεινόμενο άρθρο 1514 ΑΚ, υπάρχει πάντα η δυνατότητα προσφυγής στο δικαστήριο αν δεν είναι δυνατή η από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας, εξαιτίας διαφωνίας των γονέων:
αν ο ένας γονέας αδιαφορεί ή
δεν συμπράττει σ’ αυτή ή
δεν τηρεί την τυχόν υπάρχουσα συμφωνία για την άσκηση ή
τον τρόπο άσκησης της γονικής μέριμνας ή
αν η συμφωνία αυτή είναι αντίθετη προς το συμφέρον του τέκνου ή
αν η γονική μέριμνα ασκείται αντίθετα προς το συμφέρον του τέκνου.
Το δικαστήριο μπορεί:
να κατανείμει την άσκηση της μέριμνας μεταξύ των γονέων,
να εξειδικεύσει τον τρόπο άσκησης της ως προς τα κατ’ ιδίαν θέματα,
να αναθέσει την άσκηση της γονικής μέριμνας στον έναν από τους δύο γονείς ή σε τρίτο πρόσωπο,
να διατάξει πραγματογνωμοσύνη ή να λάβει οποιοδήποτε άλλο πρόσφορο μέτρο,
να διατάξει διαμεσολάβηση.
Σύμφωνα με το άρθρο 2 του νομοσχεδίου, σκοπός είναι η ενεργή παρουσία και των δύο γονέων κατά την ανατροφή του, παρά τη μεταξύ τους διάσταση, επομένως, εφεξής η ανάθεση της γονικής μέριμνας στον έναν από τους δύο γονείς αποτελεί έσχατο μέσο (ultima ratio). Ο δικαστής θα διαγιγνώσκει κατά περίπτωση (ad hoc) τι ανταποκρίνεται καλύτερα στο συμφέρον του τέκνου λαμβάνοντας υπόψη:
Την ισότητα των δύο γονέων (ΑΠ 1329/1991),
Τις απόψεις ειδικών,
Την άποψη του τέκνου εφόσον αυτό είναι ώριμο (ΑΠ 419/1987, ΑΠ 15/1997),
Την συμπεριφορά των γονέων στο προηγούμενο διάστημα, δηλαδή την διάθεση του κάθε γονέα να σεβαστεί τα δικαιώματα του άλλου και την συμμόρφωση του με δικαστικές αποφάσεις και εισαγγελικές διατάξεις (νέο 1511 ΑΚ),
Ενδεικτικές πράξεις κακής άσκησης της γονικής μέριμνας (νέο 1532 ΑΚ).
Συνέπειες κακής άσκησης της γονικής μέριμνας
Με τα προτεινόμενα άρθρα 1511 ΑΚ και 1532 ΑΚ, θεσπίζονται κυρώσεις για την κακή άσκηση της γονικής μέριμνας από αυτούς, που μπορούν να οδηγήσουν ακόμα και σε αφαίρεση του δικαιώματος της γονικής μέριμνας. Συγκεκριμένα, στο νέο άρθρο 1532 ΑΚ προβλέπονται πλέον ενδεικτικές περιστάσεις καταχρηστικής άσκησης της γονικής μέριμνας, καθιστώντας ευχερέστερη και πιο ευαπόδεικτη την στοιχειοθέτηση της, όπως:
η υπαίτια μη συμμόρφωση προς αποφάσεις και διατάξεις δικαστικών και εισαγγελικών αρχών ή προς την υπάρχουσα συμφωνία των γονέων,
η διατάραξη της συναισθηματικής σχέσης του τέκνου με τον άλλο γονέα και την οικογένειά του,
η υπαίτια παράβαση των όρων της συμφωνίας των γονέων ή της δικαστικής απόφασης για την επικοινωνία και η με κάθε άλλο τρόπο παρεμπόδιση της,
η κακή άσκηση και η υπαίτια παράλειψη της άσκησης του δικαιώματος επικοινωνίας από τον δικαιούχο γονέα,
η αδικαιολόγητη άρνηση του γονέα να καταβάλλει τη διατροφή,
η αμετάκλητη καταδίκη του γονέα για ενδοοικογενειακή βία ή για εγκλήματα κατά της γενετήσιας ελευθερίας ή για εγκλήματα οικονομικής εκμετάλλευσης της γενετήσιας ζωής, ρύθμιση η οποία έχει ήδη κατακριθεί για την αναποτελεσματικότητα που πιθανολογείται ότι θα έχει, λόγω των πολυετών καθυστερήσεων έκδοσης αμετάκλητης απόφασης.
Η επιβολή κυρώσεων για την κακή άσκηση γονικής μέριμνας καθιστά σαφές τόσο προς τους γονείς όσο και προς τους εφαρμοστές του δικαίου, ότι η γονική μέριμνα αποτελεί καθήκον, ευθύνη και υποχρέωση των γονέων απέναντι στα παιδιά, ανεξάρτητα με τις όποιες διαφωνίες υπάρχουν μεταξύ του ζευγαριού.
Τόπος διαμονής του τέκνου
Με τα νέα άρθρα 1441 §3 περ. α ΑΚ και 1514 §1 ΑΚ, ο τόπος διαμονής αποσυνδέεται από την επιμέλεια του τέκνου, αλλά με τη νέα ρύθμιση, η επιμέλεια θα ορίζει απλά με ποιον γονέα θα μένει το παιδί συνήθως, προκειμένου να αποφεύγονται οι συγχύσεις και οι εντάσεις προερχόμενες από τον μη καθορισμό του τόπου διαμονής του ανηλίκου τέκνου και του γονέα με τον οποίο διαμένει.
Σύμφωνα με το άρθρο ΑΚ 1519 §2, για την μεταβολή του τόπου διαμονής του τέκνου που επιδρά ουσιωδώς στο δικαίωμα επικοινωνίας με τον άλλο γονέα, απαιτείται προηγούμενη έγγραφη συμφωνία των γονέων ή προηγούμενη δικαστική απόφαση, ρύθμιση η οποία ήδη προβλέπεται στο ισχύον 1519 ΑΚ.
Εναλλασσόμενη διαμονή
Μία ακόμη δυνατότητα που προβλέπεται και σύμφωνα με το ισχύον δίκαιο, είναι η εναλλασσόμενη διαμονή, δηλαδή η χρονική κατανομή της γονικής μέριμνας.
Η εναλλασσόμενη διαμονή, που διαπνέεται από την αρχή της ισότητας μεταξύ των γονέων, δεν αποτελεί μορφή συνεπιμέλειας, διότι οι γονείς δεν λαμβάνουν από κοινού τις αποφάσεις αλλά ο καθένας από τους δύο γονείς λαμβάνει αποκλειστικά τις αποφάσεις κατά τις ημέρες που του αναλογούν. Για τον λόγο αυτό, ο ΑΠ με την υπ΄αριθμ. 1016/2019 απόφαση θεώρησε την εναλλασσόμενη διαμονή του τέκνου ως αντίθετη προς το συμφέρον του, το οποίο απαιτεί διακριτούς ρόλους των γονέων και ένα σταθερό περιβάλλον. Υπάρχουν πολλές διφορούμενες αντιλήψεις για το τέκνο που μετακινείται από σπίτι σε σπίτι, χωρίς να υπάρχει κρατούσα άποψη για το αν αυτό είναι προς το συμφέρον του ή όχι, με αποτέλεσμα αυτό να κρίνεται κατά περίπτωση (ad hoc).
Ωστόσο, αν και δεν προβλέπεται ρητά στον νέο νόμο, η εναλλασσόμενη διαμονή εξακολουθεί να αποτελεί δυνατότητα των γονέων ή του δικαστή υπό το γενικότερο πρίσμα της κατανομής της άσκησης της γονικής μέριμνας του άρθρου 1514 ΑΚ, πάντα με γνώμονα το συμφέρον του τέκνου. Οι προϋποθέσεις που έχουν θέσει η θεωρία και η νομολογία για την εφαρμογή της εναλλασσόμενης διαμονής είναι:
οι γονείς να κατοικούν στην ίδια πόλη,
να διατηρούν έναν πλήρως εξοπλισμένο και κατάλληλο για το παιδί χώρο,
να υπάρχει ένα καλό επίπεδο σχέσεων και συνεννόησης μεταξύ των γονέων.
Δικαίωμα επικοινωνίας
Με το νέο νομοσχέδιο, και συγκεκριμένα με το άρθρο 1520 ΑΚ, το δικαίωμα επικοινωνίας διευρύνεται ως προς το περιεχόμενο, την έκταση και τους φορείς του.
Αρχικά, διευρύνεται ως προς το περιεχόμενο και την έκταση του, αφού αναφέρεται πλέον ρητά στην κατά το δυνατόν ευρύτερη επικοινωνία, συμπεριλαμβανομένης τόσο της φυσικής παρουσίας και επαφής όσο και της διαμονής στην οικία του άλλου γονέα.
Επιπλέον, στους φορείς του δικαιώματος επικοινωνίας, που μέχρι τώρα ήταν μόνο ο γονέας με τον οποίο δεν διαμένει το τέκνο και οι απώτεροι ανιόντες, προστίθενται οι αδελφοί και τα τρίτα πρόσωπα με τα οποία το παιδί έχει αναπτύξει κοινωνικό-συναισθηματική σχέση οικογενειακής φύσης, εφόσον με αυτή την επικοινωνία εξυπηρετείται το συμφέρον του τέκνου.
Μία από τις σημαντικότερες αλλαγές που εισάγει το νέο νομοσχέδιο είναι η προσθήκη (μαχητού) τεκμηρίου χρόνου επικοινωνίας στο 1/3 τουλάχιστον του συνολικού χρόνου επικοινωνίας. Το εν λόγω κριτήριο είναι αμφιλεγόμενο, διότι κρίνεται ανεπαρκές αφενός να διασφαλίσει την ουσιαστική συμμετοχή και των δύο γονέων στην ανατροφή του και αφετέρου να προστατεύσει το τέκνο από έναν τυχόν ακατάλληλο γονέα.
Συμπέρασμα
Το νέο νομοσχέδιο θέτοντας ως κανόνα την συνεπιμέλεια, εισάγοντας τον θεσμό της διαμεσολάβησης και θέτοντας περιορισμούς στην διακριτική ευχέρεια του δικαστηρίου, διαπνέεται από την αρχή της ισότητας μεταξύ των γονέων, με αποφασιστικό παράγοντα το σωματικό, υλικό, πνευματικό και ηθικό συμφέρον του τέκνου. Επιπλέον, εισάγει νέες κατευθυντήριες γραμμές προς τον δικαστή, αναφέροντας ενδεικτικές περιπτώσεις προσφυγής στο δικαστήριο και κακής άσκησης της μέριμνας, και εξειδικεύοντας έννοιες όπως το δικαίωμα επικοινωνίας.
