Χρειάζεστε νομικές συμβουλές περί του κληρονομικού σας δικαιώματος;
Πρόκειται για μια περίπτωση αναγκαστικής διαδοχής, δηλαδή η διαδοχή αυτή χωρεί εκ του νόμου ακόμη και παρά την θέληση του κληρονομουμένου. Αφορά πρόσωπα, τα οποία σχετίζονται στενά με το κληρονομούμενο και ο νομοθέτης θεωρεί αναγκαίο αυτά τα πρόσωπα να προστατευτούν και να εξασφαλιστεί για αυτά ένα οικονομικό υπόβαθρο για την διαβίωσή τους. Περιορίζεται, έτσι η ελευθερία του διατιθέναι του κληρονομουμένου αφού θα πρέπει αναγκαστικά οι νόμιμοι μεριδούχοι να πάρουν ένα ποσοστό της περιουσίας του (νόμιμη μοίρα), το οποίο ισούται με το μισό της εξ αδιαθέτου μερίδας τους (ά. 1825 ΑK).
Ποιοι έχουν δικαίωμα στην νόμιμη μοίρα;
Το δικαίωμα στην νόμιμη μοίρα έχουν:
οι κατιόντες (τέκνα, εγγονοί, δισέγγονοι)
οι γονείς
ο σύζυγος από γάμο ή ο σύντροφος από σύμφωνο συμβίωσης του κληρονομουμένου.
Πώς καταλείπεται η νόμιμη μοίρα από τον δικαιούχο;
Οι τρόποι κατάληψης της νόμιμης μοίρας είναι η εγκατάσταση του μεριδούχου σε ποσοστό που να καλύπτει την νόμιμη μοίρα του ή εγκατάσταση σε δήλο πράγμα, δηλαδή σε συγκεκριμένο αντικείμενο. Άλλος τρόπος κατάληψης της νόμιμης μοίρας είναι η εμπράγματη κληροδοσία, η κάλυψη της νόμιμης μοίρας με εν ζωή χαριστικές παροχές ή με δωρεές αιτία θανάτου. Τέλος, η κατάθεση σε κοινό τραπεζικό λογαριασμό, αποτελεί τρόπο κατάληψης της νόμιμης μοίρας.
Πότε τυγχάνουν εφαρμογής οι διατάξεις της νόμιμης μοίρας;
Προκειμένου να εφαρμοστούν οι διατάξεις της νόμιμης μοίρας θα πρέπει να προηγηθεί πράξη του κληρονομουμένου, η οποία να προσβάλλει την νόμιμη μοίρα μεριδούχου. Η μη κατάλειψη της νόμιμης μοίρας μπορεί να είναι ολική ή μερική, δηλαδή ο κληρονομούμενος είτε δεν συμπεριέλαβε καθόλου τον μεριδούχο στην διαθήκη του και μερική όταν ο διαθέτης καταλείπει στον μεριδούχο μικρότερο ποσοστό από αυτό που ορίζει η νόμιμη μοίρα και ο μεριδούχος δικαιούται να ζητήσει το ελλείπον. Δεν ισχύουν περιορισμοί στην νόμιμη μοίρα, για παράδειγμα κληροδοσίες ή τρόποι που τίθενται σε βάρος του μεριδούχου, αναβλητική ή διαλυτική αίρεση στην εγκατάσταση του μεριδούχου, περιορισμοί στη εξουσία διάθεσης και διανεμητικές διατάξεις που θίγουν την νόμιμη μοίρα (ά. 1829 ΑΚ).
Σοκίνεια Ρήτρα
Μια ιδιάζουσα περίπτωση της νόμιμης μοίρας είναι η «σοκίνεια ρήτρα», σύμφωνα με την οποία ο διαθέτης που θέτει αυτή την ρήτρα καταλείπει στον νόμιμο μεριδούχο μεγαλύτερη κληρονομική μερίδα από αυτή της νόμιμης μοίρας βεβαρημένη με περιορισμούς και δίνει την δυνατότητα στον νόμιμο μεριδούχο είτε να δεχθεί αυτή την βεβαρημένη κληρονομική μερίδα και ταυτόχρονα να παραιτηθεί από το δικαίωμα επίκλησης ακυρότητας της διαθήκης λόγω περιορισμού της νόμιμης μοίρας, είτε να μη δεχθεί αυτή τη ρήτρα, να προσβάλλει τη διαθήκη και να απαιτήσει τη νόμιμη μοίρα.
Μπορεί ο νόμιμος μεριδούχος να παραιτηθεί από το δικαίωμά του;
Ο νόμιμος μεριδούχος έχει δικαίωμα ρητής ή σιωπηρής παραίτησης από τη νόμιμη μοίρα και αυτό το δικαίωμα δε συγχέεται με το δικαίωμα αποποίησης της κληρονομιάς.
Πώς υπολογίζεται η νόμιμη μοίρα;
Για τον υπολογισμό της νόμιμης μοίρας χρησιμοποιείται η πλασματική περιουσία του διαθέτη, η οποία συνίσταται από την πραγματική κληρονομιά του διαθέτη κατά τον χρόνο του θανάτου του αφαιρώντας ορισμένα χρέη, όπως έξοδα κηδείας και προσθέτοντας την αξία των χαριστικών εν ζωή παροχών που έγιναν κατά την τελευταία δεκαετία του θανάτου του διαθέτη και δεν επιβάλλονταν από λόγους ευπρέπειας ή ηθικό καθήκον. Στη συνέχεια υπολογίζεται το ποσοστό που δικαιούται ο κάθε νόμιμος μεριδούχος, το οποίο ποσοστό είναι το μισό της εξ αδιαθέτου μερίδας του και έπειτα αφαιρείται από το ποσοστό αυτό η αξία των παροχών που έλαβε ο μεριδούχος από τον κληρονομούμενο από την διαθήκη και από τις εν ζωή χαριστικές δικαιοπραξίες (ά. 1831 ΑΚ).
Πώς προστατεύεται ο νόμιμος μεριδούχος;
Ο νόμιμος μεριδούχος έχει στη διάθεσή του εξής δύο τρόπους προστασίας της νόμιμης μοίρας:
1. την αγωγή περί κλήρου, με την οποία ο νόμιμος μεριδούχος μπορεί να στραφεί κατά οποιουδήποτε νέμεται ως κληρονόμος τα αντικείμενα της κληρονομιάς ζητώντας αναγνώριση του κληρονομικού του δικαιώματος και απόδοση των κληρονομιαίων (ά. 1871 ΑΚ), και
2. τη μέμψη άστοργης δωρεάς., με την οποία ο νόμιμος μεριδούχος έχει το δικαίωμα να ασκήσει τη σχετική σε περίπτωση που προσβάλλεται από εν ζωή δωρεές του κληρονομουμένου η νόμιμή του μοίρα.
Μπορεί να στερηθεί κάποιος τη νόμιμή του μοίρα;
Η προνομιακή μεταχείριση των νόμιμων μεριδούχων περιορίζεται με το δικαίωμα του διαθέτη να αποκληρώσει μερικά ή ολικά με διάταξη τελευταίας βούλησης έναν νόμιμο μεριδούχο. Ειδικότερα, η αποκλήρωση διαρθρώνεται σε ευρεία και εν στενή εννοία αποκλήρωση. Η εν ευρεία εννοία αποκλήρωση, καταλαμβάνει περιπτώσεις μη κατάληψης κληρονομικής μερίδας σε εξ αδιαθέτου κληρονόμο. Ενώ, η εν στενή εννοία αποκλήρωση αφορά περιπτώσεις στέρησης της νόμιμης μοίρας από μεριδούχο (ά. 1839 ΑΚ). Για να έχει δικαίωμα ο κληρονομούμενος να αποστερήσει από νόμιμο μεριδούχο την νόμιμη μοίρα του πρέπει να συντρέχει ένας από τους λόγους που αναφέρονται περιοριστικά στον νόμο, ενώ η ανάλογη εφαρμογή διατάξεων δεν είναι επιτρεπτή (ά 1840-1843 ΑΚ). Ο λόγος αποκλήρωσης πρέπει να αναφέρεται ρητά από τον διαθέτη, για να είναι δυνατόν να ελεγχθεί εαν αυτός εμπίπτει στους λόγους αποκλήρωσης του Αστικού Κώδικα και η επιθυμία αποκλήρωσης πρέπει να αναφέρεται ρητά ή να απορρέει άμεσα από το περιεχόμενο της διαθήκης, καθότι μια γενική αναφορά για αποκλήρωση δεν αρκεί. Συνέπεια της αποκλήρωσης είναι ότι ο νόμιμος μεριδούχος δε λαμβάνει την νόμιμή του μοίρα και θεωρείται σαν να μην υπήρχε κατά τον χρόνο θανάτου του διαθέτη (5/2019 ΑΠ). Η αποκλήρωση θεραπεύεται αφενός με συγγνώμη από πλευράς του διαθέτη αφετέρου με δήλωση του τελευταίου ότι δεν επιθυμεί την αποκλήρωση του νόμιμου μεριδούχου παρά το παράπτωμά του.
Συμπερασματικά, η νόμιμη μοίρα αποτελεί έναν θεσμό που συμβάλλει στην προστασία του στενού οικογενειακού περιβάλλοντος του διαθέτη περιορίζοντας έτσι την «ελευθερία του διατιθέναι» του κληρονομουμένου. Βεβαίως ο θεσμός αυτός υπόκεινται σε εξαιρέσεις και είναι δυνατόν να αποκλειστεί νόμιμος μεριδούχος εφόσον συντρέχουν οι προϋποθέσεις που ορίζει ρητά ο νόμος.
